از نگاه تربیتی و اخلاقی، یکی از بهترین و کارآمدترین روشهای پرورشی و
سازندگی، تربیت از راه نشان دادن الگوها و سرمشق های عینی و عملی است.
اسلام به عنوان مکتبی انسان ساز و جامعه پرداز این اصل اصیل را در برنامه
های تربیتی و اخلاقی خود مطرح کرده و با ارائه الگوهای اصلی و حقیقی و
پرهیزدادن از الگوهای بدلی و دروغین، روش تربیتی ویژه ای را به جامعه بشری
نشان داده است.
قرآن کریم افزون برآموزش های موعظه ای، دستورالعملهای کلی و بنیادی در
زمینه کسب فضایل و خصلت های انسانی و آداب و اخلاق اسلامی; الگوهای عینی را
نیز معرفی کرده است:
قطعا برای شما در پیروی از ابراهیم و کسانی که با اویند سرمشقی نیکوست.
2- «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة...»
برای شما در زندگی رسول خدا صلی الله علیه و آله سرمشق نیکویی است.
در آیات زیادی در قرآن سخن از نمونه های عالی انسانی به میان آمده و به عنوان راه یافتگان فرزانه و قابل پیروی معرفی شده اند.
درفرهنگ دینی و گفتار پیشوایان مذهبی نیز به این اصل اساسی اشارت ها و صراحت های گوناگون به چشم می خورد.
امام علی علیه السلام می فرماید:
«فتابنبیک الاطیب الاطهر صلی الله علیه و آله فان فیه اسوة لمن تاسی...»
پس به پیامبر پاکیزه و پاک صلی الله علیه و آله خود اقتدا کن که در - رفتار - او خصلتی است که زدودن اندوه خواهد....
در این کلام نورانی که حضرت پیش از آن به اسوه هایی مانند حضرت موسی و حضرت
عیسی و حضرت داود علیهم السلام اشاره می کند، دو نکته قابل دقت است:
1- اصل اسوه پذیری و ضرورت الگو در زندگی انسان مسلمان.
2- نشان دادن بهترین و جامع ترین الگو در تمام زمینه های انسانی و الهی; یعنی وجود پربرکت و باکرامت رسول الله صلی الله علیه و آله.
امام صادق علیه السلام نیز از شیعیان می خواهد که با زبان عمل مردمان را به
فرهنگ دینی فراخوانند که این زبان اثرش از زبان گفتاری بسی بیشتر و
سودمندتر است:
«کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم لیروا منکم الورع و الاجتهاد و الصلاة و الخیر فان ذلک داعیة.»
مردمان را به غیر گفتارتان به سوی اسلام و ارزشهای دینی فرا خوانید تا در
رفتار شما پرهیزگاری و تلاش و نماز و نیکی ببینند، چه این که این گونه دعوت
کردن، اثرگذار است.
تردیدی نیست که یکی از بهترین و موفق ترین روش های تربیتی، تربیت از راه
نشان دادن الگوهای عملی است و به همین جهت قرآن کریم پیامبراکرم صلی الله
علیه و آله را اسلام مجسم و قرآن مجسد می نامد، زیرا تمام مبادی ارزشها در
وجودش و در سخن و سیره اش متبلور شده است. در کتابهای تربیتی نیز این روش
را برای پرورش و سازندگی فرد و جامعه سودمندتر می دانند.
«عملی ترین و پیروزمندانه ترین وسیله تربیت، تربیت کردن با یک نمونه عملی و
سرمشق زنده است. تالیف کتاب درموضوع پرورش آسان است و ترسیم یک نقشه خیالی
اگرچه کامل و همه جانبه و وسیع باشد، آسان تر; اما این روش و نقشه تا
هنگامی که به یک حقیقت عینی واقعی بر روی زمین تبدیل نشده... مرکبی است بر
کاغذ و نقشه معلق در فضا. تنها روشی محقق می شود و منشا حرکت می گردد و
تحولی در تاریخ ایجاد می کند که عملا بر روی زمین و در زندگی اجتماعی اعمال
گردد.»
در این سلسله از نوشتار برآنیم که سیر کوتاه داشته باشیم در سیره اخلاقی
امام حسین علیه السلام. زیرا براین باوریم که آن حضرت در سخن و سیره خود پس
از پیامبر صلی الله علیه و آله و پدر بزرگوارش امام علی علیه السلام و
برادرش امام حسن علیه السلام بهترین سرمشق است. آن چنان که خود فرمود:
«فلکم فی اسوة »
اسوه بودن امام حسین علیه السلام در تمام زمینه های فردی، اجتماعی، سیاسی،
نظامی، فرهنگی و اعتقادی تجلی و تبلور دارد. لکن در این نوشته تلاش ما برآن
است که از دیدگاه اخلاقی و تربیتی به زندگی و رفتار و گفتار آن حضرت
بنگریم. براین باوریم که سیره اخلاقی آن امام همام همچون سیره سیاسی و
اجتماعی و عاشورایی وی الهام بخش و انسان ساز است.
به دیگر سخن، او همان گونه که سرور شهیدان و سرور آزادگان است، سرآمد
بزرگواری ها و فضیلت های انسانی و اسلامی نیز هست. مکتب حسینی تنها مکتب
جهاد و مبارزه با دیوهای ظلم و ستم بنی امیه نبود، بلکه پیش از آن، این
مکتب و پرورش یافتگانش در میدان جهاد اکبر آزمایش خود را نشان دادند و
پیشتازی و جلوداری در میدان ارزشها را به نمایش گذاشتند.
حسین علیه السلام عصاره رسالت و میوه درخت امامت است که سیره اخلاقی او می
تواند ترسیم کننده ارزشهای والای قرآنی باشد. اعتلای شخصیت اخلاقی امام
حسین علیه السلام و استقلال شخصیت سیاسی اجتماعی آن حضرت، انعکاس گسترده ای
در جامعه اسلامی آن روز داشت; به گونه ای که دشمنان و مخالفان وی نیز آن
را باور داشتند; به این جمله که از زبان معاصران آن حضرت نقل شده، بنگرید:
معاویه به فرزندش یزید چنین سفارش کرد:
«حسین احب الناس الی الناس »
حسین محبوب ترین چهره مردمی است.
و نیز ولیدبن عتبه، والی مدینه به عبیدالله بن زیاد نوشت: «حسین به عراق روی آورده است. او فرزند فاطمه و فاطمه دختر پیغمبر صلی الله
علیه و آله است. بترس از آن که کمترین ناگواری به او برسانی و اگر با او
بد رفتاری کنی، مردم به تو و قبیله ات می شورند و هیچ کس از خاصه و عامه تا
ابد آن را فراموش نخواهد کرد.»
این دو نمونه گواه این نکته است که: امام حسین علیه السلام به عنوان یک
انسان وارسته و فرزانه در عصر خودش مطرح بوده و سیره و روش آن حضرت برهمگان
روشن و معلوم بوده است.
چهره سیاسی - اجتماعی و نیز چهره انسانی و اخلاقی امام حسین علیه السلام به
عنوان الگوی عینی جامعه اسلامی در میان دوست و دشمن مطرح بوده است.
اباعبدالله علیه السلام پیش از هرچیز، «عبدالله » بود و عبودیت در تمام
زوایای زندگی و رفتار و گفتارش آشکار بود. سیره او سازنده انسان و ترسیم
کننده سیستم ارزش های اخلاقی است. به این حدیث شریف از زبان امام باقر علیه
السلام بنگریم و چهره انسان های سوزنده و سازنده را ترسیم نماییم و سپس به
نمونه هایی از سیره سازنده اخلاقی امام حسین علیه السلام بپردازیم:
امام باقر علیه السلام در ترسیم اسوه های شرآفرین و الگوهای برکت آفرین و رحمت بخش چنین می فرماید:
«ان لله عبادا میامین میاسیر یعیشون و یعیش الناس فی اکنافهم و هم فی عباده
مثل القطر، و لله عباد ملاعین مناکیر، لایعیشون و لا یعیش الناس فی
اکنافهم، و هم فی عباده مثل الجراد، لایقعون علی شی ء الا اتواعلیه.»
«همانا برای پروردگار بنده هایی است پربرکت و بامیمنت که خود خوش می زیند و
مردم نیز در پرتو آنان زندگی خوشی دارند. آن ها در میان بندگان مانند
بارانند. در برابر، انسان هایی هستند نفرین شده و نکبت بار که نه خود زندگی
سالمی دارند و نه کسی از زندگی آنان بهره ای می گیرد. این گروه مانند ملخ
هستند که جز نابودی و تبهکاری چیزی ندارند.»
امام حسین علیه السلام الگوی رحمت، رافت، کرامت و بزرگواری است که باران
وجودش همگان را سیراب می سازد و شادابی و نشاط و حیات و حرکت می آفریند.